آراز (ارس) نام رود شمالی ایران است که در بخش هایی مرز مشترک بین جمهوری آذربایجان و ایران است. بدیهی است که قبل از جدایی بخش های شمالی از ایران، در داخل خاک ایران جریان داشته است و از دیرباز منشاء و خاستگاه داستان ها و اشعار فولکلور بسیاری بوده است که بیشتر آن ها هم به زبان ترکی می باشند. اما این ترانه را خیلی ها خوانده اند و بسیاری از مردم آذربایجان هم آن را حفظ هستند. اما صمد بهرنگی هم در این رودخانه ی خروشان غرق شد و بسیاری در آن زمان معتقد بودند که عوامل ساواک صمد آقا را در آراز خفه کرده اند. بخش هایی از این ترانه را که سینه به سینه منتقل شده است برایتان در زیر می آورم:
Araz Araz xan Araz
Sultan Araz xan Araz
Səni görüm yanasan
Bil dərdimi qan Araz
آراز، آراز، ای خان آراز
آراز سلطان، آراز خان
الهی که بسوزی تو
بدان دردم را، بفهم
Araz üstə buz üstə
Kəbab yanar köz üstə
Qoy məni öldürsünlər
Danışdığım söz üstə
بر روی آراز، بر روی یخ
کباب بر آتش سرخ می شود
بگذار مرا بکشند
برای سخنی که گفته ام
Arazi ayırdılar
Qumunan doyurdular
Mən səndən ayrılmazdım
Zülmünən ayırdılar
آراز را دو شاخه کردند
با خاک سیرابش کردند
من از تو جدا نمی شدم
با ستم جدایمان کردند
Axıttın gözüm yaşın
Görüm qurusun daşın
Səni görüm yanasan
?Bəs neylədin yoldaşın
اشکم را جاری کردی
الهی که خشک شوی
الهی که بسوزی تو
دوستت را چه کردی؟
Sən deyirdin ki heç vaqt
Qara balıq yatmadı
Gedib yoldaş axtardı
Saqqalardan qorxmadı
تو می گفتی که هیچ وقت
ماهی سیاه کوچولو نمی خوابید
می رفت تا دوستی پیدا کند
از مرغ های ماهیخوار نمی ترسید
Mən aşıq dan banıdı
Səhərin dan banıdı
İçmə Arazın suyun
Səmədin al qanıdı
من عاشق، هنگام صبح است
وقت سپیده دمان است
از آب آراز ننوش که
خون سرخ صمد است آن
Araz səndən kim keçdi
?Kim qərq oldu kim keçdi
Səmədi sən boğmazdın
Söylə bağrın kim deşdi
ای آراز چه کسی از تو رد شد؟
چه کسی غرقه شد و چه کسی رد شد؟
تو که صمد را خفه نمی کردی
بگو چه کسی جگرش را پاره کرد؟
Arazam batmam quma
O gəlmişdi qoynuma
Arxadan düşmən vurub
Qanın yıxdi boynuma
آراز هستم و در خاک فرو نمی روم
او (صمد) به آغوشم آمده بود
او را دشمن از پشت زد
و خونش را به گردنم انداخت.
Her kim ki kıskanclık gölünde yüzer
Bilsin ki ulaşamaz o kaf dağına
Bülbül ki aşk denizlerinde gezer
Uçamaz ki başka güllerin narına
هر کس که در برکه ی حسادت شنا کند
بداند که نمی تواند به کوه قاف رسید
بلبلی که بر روی دریاهای عشق بپرد
بر فراز دریاهای دیگر که نمی تواند بپرد
Her kim ki bencillik dağına tırmanır
Bilsin ki kaderi yalnız kalmaktır
Her kim ki hırs ovalarında saklanır
Avladım zanneder ama kendi avlanır
هر کس که از کوه خودخواهی بالا برود
بداند که سرنوشتش تنها ماندن است
هر کس که در دشت طمع پنهان می شود
می پندارد که صید می کند اما خویش صید می شود
Her kim ki hakikat ormanında bekler
Bilsin ki hatasız çıkamaz yarına
Her kim ki inkar limanında demirler
Eremez hiç bir zaman gönlünün sırrına
Her kim ki ayrılık vadisinde durur
Bilsin ki ne ararsa kendinde durur
هر کس که در جنگل حقیقت منتظر بماند
بداند که بدون خطا نمی تواند به فردا برسد
هر کس که در بندر انکار لنگر بیندازد
هیچ گاه نمی تواند به سرّ درونش برسد
هر کس که در وادی تنهایی می ایستد
بداند که هر چه بجوید در خویش می یابد
Biz milyonlarca kuştuk kaf dağına kanat açtık
Acı çektik yaralandık bilmiyorduk aldandık
Kimimiz yollarda kaldık dünya malına kandık
Kimimiz sebat ettik yedi vadiyi aştık
ما میلیون ها پرنده بودیم که به سوی کوه قاف پر گشودیم
درد کشیدیم؛ زخمی شدیم؛ اما نمی دانستیم که فریب خورده ایم
چه کسانی از ما که در راه ها ماندیم و به مال دنیا فریفته شدیم
چه کسانی از ما که ثابت قدم بودیم و هفت صحرا را گذشتیم
Gönül bu durmaz uçar zaman mekan tanımaz
Uzun yol yolcusudur bulmadan aşkı durmaz
Gönül bu durmaz uçar uzak yakın tanımaz
Gönül yol yorgunudur yanmadan huzur bulmaz
Gönül durma uç
Yorulma uç
.Yılma uç
دل است این، نمی ایستد و پرواز می کند؛ زمان و مکان نمی شناسد
رهروی راه های طولانیست، پیش از یافتن عشق باز نمی ایستد
دل است این، نمی ایستد و پرواز می کند؛ دور و نزدیک نمی شناسد
دل خسته ی راه هاست؛ پیش از سوختن به آرامش نمی رسد
ای دل، نمان؛ پرواز کن
خسته نشو؛ پرواز کن
بی ترس باش؛ پرواز کن.
Candan. Erçetin
هواخواه توام جانا و می دانم که می دانی
که هم نادیده می بینی و هم ننوشته می خوانی
ملامت گو چو دریابد میان عاشق و معشوق
نبیند چشم نابینا خصوص اسرار پنهانی
بیفشان زلف صوفی را به پابازی و رقص آور
که از هر رقعه ی دلقش هزاران بت بیفشانی
گشاد کار مشتاقان در آن ابروی دلبند است
خدا را یک نفس بنشین گره بگشا ز پیشانی
ملک در سجده ی آدم زمین بوس تو نیت کرد
که در حسن تو چیزی یافت بیش از طور انسانی
چراغ افروز چشم ما نسیم زلف جانان است
مباد این جمع را یارب غم از باد پریشانی
دریغا عیش شبگیری که در خواب سحر بگذشت
ندانی قدر وقت ای دل مگر وقتی که درمانی
ملول از همرهان بودن طریق کاروانی نیست
بکش دشواری منزل به یاد عهد آسانی
خیال چنبر زلفش فریبت می دهد حافظ
نگر تا حلقه ی اقبال ناممکن نجنبانی.